Βαρότραυμα λέγεται κάθε νοσηρά κατάστασι, τραυματική στη φύσι της, που προκύπτει όταν το ανθρώπινο σώμα, ή ένα από τα όργανά του, βρίσκεται μέσα σε, ή αποτελεί τμήμα ενός δυσβαρικού συστήματος.

Δυσβαρικό ονομάζεται ένα σύστημα όταν η τιμή της πιέσεως  δέν είναι η αυτή σε όλα  του τα σημεία. Οι ιστοί του ανθρωπίνου σώματος ανέχονται τις δυσβαρικές καταστάσεις μέσα σε ωρισμένα στενά όρια. Υπέρβασι των ορίων αυτών προκαλεί τα βαροτραύματα. Κάθε δύτης, εκτός από όλα τα άλλα που πρέπει να έχη υπ'όψιν του, πρέπει να συνειδητοποιήση ποιά περίπου είναι τα ανθρώπινα όρια αντοχής, ειδικότερα δε, ποιά είναι τα δικά του όρια αντοχής.

Tί είναι το βαροτραύμα του πνεύμονος;
Κατά την κατάδυση, οι πνεύμονες του δύτη υφίστανται καί αυτοί, όπως και άλλα όργανα,την επίδραση ελαφρώς δυσβαρικών συνθηκών, τις οποίες οι περισσότεροι ευτυχώς ανεχόμαστε χωρίς να παθαίνουμε κλινικά έκδηλα βαροτραύματα. Οπως καί γιά όλα τα άλλα είδη βαροτραυμάτων έτσι καί εδώ διακρίνουμε το βαροτραύμα της καθόδου καί το βαροτραύμα της ανόδου. 

Τί είναι το πνευμονικό βαροτραύμα της καθόδου;
Ειναι μία τραυματική κατάσταση του πνευμονικού ιστού που παρατηρείται κυρίως στους ελεύθερους δύτες που έχουν την ικανότητα να βουτούν σε μαγάλα βάθη. Πολύ σπάνια είναι δυνατόν να παρατηρηθεί και σε αυτοδύτες. Προκύπτει από τη σύνθλιψη του πνεύμονα, που γίνεται υπό την επίδραση μεγάλης εξωτερικής πίεσης. Η σύνθλιψη αυτή είναι ιδιαίτερα πιθανή όταν ο δύτης αρχίζει την κατάδυση με λίγο αέρα μέσα στους πνεύμονες. Μερικοί εφαρμόζουν αυτή την επικίνδυνη τεχνική γιά να καταδύονται γρηγορότερα, έχοντας μικρότερο εκτόπισμα καί συνεπώς μικρότερη άνωση. Η ύπαρξη αρκετού αέρα μέσα στις κυψελίδες (μικροσκοπικοί αεροφόροι σάκκοι) καί τους βρόγχους, προστατεύει από τη σύνθλιψη του πνεύμονα. Η κατάσταση αυτή ευτυχώς δέν είναι καθόλου συχνή διότι η τεχνική κατάδυσης σε εκπνοή δέν είναι δημοφιλής. Στους αυτοδύτες γίνεται σχεδόν πάντα κατά λάθος, αν συμβεί να βαθύνουν απότομα ενώ βρίσκονται σε εκπνοή. Το πνευμονικό βαροτραύμα της καθόδου εκδηλώνεται κυρίως με αιμόπτυση, και αν είναι σοβαρότερο, με οξεία αναπνευστική ανεπάρκεια. Οι σοβαρές περιπτώσεις αντιμετωπίζονται καλλίτερα σε μονάδα εντατικής θεραπείας. 

Tί είναι το πνευμονικό βαροτραύμα της ανόδου;
Ειναι κάθε νοσηρή κατάσταση που προκύπτει από διάρρηξη του πνεύμονα κατά τη ανάδυση, όταν ο δύτης συγκρατεί την αναπνοή του. Από τη φύση του, το φαινόμενο είναι δυνατόν να συμβεί μόνο κατά την αυτόνομη κατάδυση. Αναλυτικά, ο μηχανισμός του φαινομένου είναι ο εξής: Ο αυτοδύτης αρχίζει την ανάδυσή του έχοντας στους πνεύμονες του μιά ποσότητα αέρα, την οποία εισέπνευσε από τον ρυθμιστή του, στο βάθος που βρισκόταν. Αυτό σημαίνει ότι ο αέρας μέσα στους πνεύμονες έχει την πίεση που αντιστοιχεί στο βάθος εκείνο. Κατά την ανάδυση, ο θώρακας του αυτοδύτη δέχεται όλο καί μικρότερη εξωτερική πίεση που μεταδίδεται διά του θωρακικού τοιχώματος στον ενδοπνευμονικό αέρα. Σύμφωνα μέ το νόμο του Boyle, που ισχύει για τις ισοθερμικές μεταβολές των αερίων, όταν ελαττώνεται η πίεση πρέπει υποχρεωτικά να αυξηθεί ο όγκος του αερίου, τόσο ώστε το γινόμενο όγκου καί πίεσης να μένει σταθερό. Αναγκαστική συνέπεια του φυσικού αυτού νόμου είναι ότι ο όγκος του αέρα μέσα στον πνεύμονα αυξάνεται κατά την ανάδυση. Εφ'όσον ο αυτοδύτης εμποδίσει τη διαφυγή του αέρα προς το εξωτερικό περιβάλλον συγκρατώντας την αναπνοή του, οι πνεύμονες θα διαταθούν, καί κάποια στιγμή θα διαρραγούν. Το περιθώριο διάτασης του πνεύμονα είναι γενικώς πολύ μικρό. Το 50% των ανθρώπων θα υποστούν κλινικά έκδηλο βαροτραύμα του πνεύμονα αν αναδυθούν χωρίς εκπνοή από βάθος 1.80m. Υπάρχουν όμως καί ακραίες περιπτώσεις που οι πνεύμονες έχουν μεγαλύτερη ή μικρότερη αντοχή. 

Πώς εκδηλώνεται το πνευμονικό βαροτραύμα της ανόδου;

Διακρίνουμε τρία διαφορετικά σύνδρομα πνευμονικής υπερδιατάσεως, ανάλογα με το σημείο που θα γίνει η διάρρηξη του πνεύμονα.
(1). Το μεσοθωράκιο καί υποδόριο εμφύσημα. Συμβαίνει όταν ραγούν μόνο κυψελίδες και όχι ενδοπνευμονικά αγγεία. Στην περίπτωση αυτή ο ενδοπνευμονικός αέρας, που αυξάνει σε όγκο όπως είπαμε λόγω της ανάδυσης, διαφεύγει από το ρήγμα των κυψελίδων. Κινούμενος κατά μήκος των βρόγχων, μεταφέρεται πρός το χώρο ανάμεσα στους πνεύμονες καί γύρω από την καρδιά καί τα μεγάλα αγγεία, που λέγεται μεσοθωράκιο. Επειδή ο χώρος αυτός φυσιολογικά περιέχει χαλαρό ιστό με λιπώδη σύσταση, θα δημιουγηθούν φυσαλίδες αέρα μέσα στο λίπος. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται εμφύσημα του μεσοθωρακίου. Επειδή το μεσοθωράκιο επικοινωνεί, χωρίς συγκεκριμένο ανατομικό φραγμό, με τη βάση του τραχήλου (λαιμού), οι φυσαλλίδες που αναφέραμε μεταναστεύουν γρήγορα καί γεμίζουν το λίπος κάτω από το δέρμα του τραχήλου, που λέγεται υποδόριο λίπος. Φυσικά ο άρρωστος έχει όψη πρησμένη καί όταν ψηλαφούμε το δέρμα παράγεται ένας χαρακτηριστικός κριγμός, όμοιος μ'αυτόν που αισθανόμαστε όταν σφίγγουμε το χιόνι για να κάνουμε μπάλλες. Το φαινόμενο αυτό είναι τόσο χαρακτηριστικό που δέν απαιτεί ούτε ιατρικές γνώσεις ούτε ακόμη καί εμπειρία για να το καταλάβει κανείς. 

(2 ). O πνευμονοθώρακας. Σε περίπτωση που η ρήξη του πνεύμονα συμβεί στην ελεύθερη επιφάνειά του, τότε ο αέρας διαφεύγει πρός το ημιθωράκιο καί συγκρατείται μεταξύ πνεύμονα καί θωρακικού τοιχώματος. Η κατάσταση αυτή λέγεται πνευμοθώρακας (πνεύμα = αέρας, αέρας στον θώρακα = πνευμοθώρακας). Μερικές φορές οι πνεύμονες έχουν στην επιφάνειά τους κάτι φυσαλίδες που λέγονται μπούλλες (bulla =φυσαλίδα). Αυτές  σπάζουν πολύ ευκολότερα απ' ότι ο φυσιολογικός υπεζωκώς. Επειδή δέν υπάρχει σίγουρος τρόπος να ξέρουμε ποιός έχει καί ποιός δέν έχει μπούλλες, το σωστό είναι να μή συγκρατούμε ποτέ την αναπνοή μας κατά την ανάδυση. Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται όταν κάνουμε κάποια έντονη προσπάθεια υποβρυχίως, διότι τότε ασυναίσθητα κρατάμε την αναπνοή μας. Ας δούμε τώρα ένα υποθετικό παράδειγμα για να αντιληφθούμε κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία. Ενας αυτοδύτης βρίσκεται σε βάθος 10m.  Για κάποιο λόγο ο πνεύμονάς του σπάει στην έξω επιφάνεια, καί μιά ποσότητα αέρα βγαίνει στην κοιλότητα του θώρακα. Αυτή η ποσότητα βρίσκεται τώρα μέσα στον θώρακα, αλλά έξω από τον πνεύμονα. Κατά συνέπεια δέν υπόκειται πλέον στα φαινόμενα της φυσιολογίας της αναπνοής. Αν ο αυτοδύτης αρχίσει να αναδύεται, τότε μοιραίως ο εγκλωβισμένος αέρας θα αρχίσει να διαστέλλεται, διότι αυτό υπαγορεύει ο νόμος του Boyle. Οταν φθάσει στην επιφάνεια, ο όγκος του θα είναι ακριβώς διπλάσιος από αυτόν του είχε στα 10m. Επειδή ο πνεύμονας έχει μαλακή σύσταση (σάν σφουγγάρι), θα συμπιεσθεί αυτός για να επιτρέψει στον εγκλωβισμένο αέρα να πάρει τον όγκο που πρέπει, σύμφωνα με το νόμο. Σε πραγματικές συνθήκες, αυτό που συμβαίνει είναι συνήθως ακόμη χειρότερο για τον αυτοδύτη. Ο αέρας του πνεύμονα, όχι μόνο διαστέλλεται με την ανάδυση, αλλά σε κάθε αναπνοή καινούργιος αέρας προστίθεται στον αρχικό, διότι ο πνεύμονας χάνει μέσα από το ρήγμα. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ότι ο πνεύμονας συμπιέζεται καί συρρικνώνεται, δηλαδή όπως λέμε, ο πνευμοθώρακας είναι "υπό τάσιν". Ο δύτης αισθάνεται δύσπνοια ανάλογη με τη σοβαρότητα του πνευμοθώρακα. Οσο πλησιάζει προς την επιφάνεια, τόσο χειρότερα αισθάνεται. Σε βαρειές καταστάσεις προκαλείται καί κυάνωση. Είναι μεγάλη ανάγκη να μεταφερθεί ο αυτοδύτης αμέσως στο νοσοκομείο που εφημερεύει. Αν έχει δύσπνοια ή κυάνωση χρειάζεται καί οξυγόνο. Η εμπειρία έχει δείξει ότι άν ο αυτοδύτης καταφέρει να βγεί στην ξηρά, θα φτάσει καί μέχρι το νοσοκομείο. Το δύσκολο είναι να βγει στη ακτή. Βασικό μέτρο ασφαλείας στην περίπτωση αυτή είναι η ύπαρξη ικανού και ψυχραιμου συντρόφου. Πρόσθετο μέτρο ασφαλείας είναι η ύπαρξη φιάλης με ιατρικό οξυγόνο για τη μεταφορά. 

(3). Η αρτηριακή εμβολή αέρα. Εξετάσαμε μέχρι τώρα τί θα συμβεί άν η ρήξη του πνεύμονα γίνει πρός την επιφάνειά του (πνευμοθώρακας), και ακόμα τι θα συμβεί αν η ρήξη είναι εσωτερική (παρεγχυματική) και ο αέρας οδεύσει προς το μεσοθωράκιο και τον τράχηλο (μεσοθωράκιο και υποδόριο εμφύσημα). Τι θα συμβεί άραγε αν η ρήξη γίνει μέσα στην μάζα του πνεύμονα (περέγχυμα), και ο αέρας περάσει μέσα στα αγγεία της πνευμονικής κυκλοφορίας; Η εμβολή αέρος στον εγκέφαλο.  Η κατάσταση αυτή είναι πιό σοβαρή καί από τη νόσο των δυτών. Για το λόγο αυτό η εμβολή αέρος, που είναι ενα από τα τρία είδη πνευμονικού βαροτραύματος της ανόδου, έχει επισκιάσει τα άλλα δύο. Τί ακριβώς συμβαίνει δηλαδή; Με τη ρήξη του πνευμονικού παρεγχύματος, σπάζουν ταυτόχρονα καί κυψελίδες καί αιμοφόρα αγγεία. Ο αέρας περνάει στην πνευμονική κυκλοφορία. Από εκεί ταξιδεύει πρός την καρδιά αρκετά εύκολα, διότι η διάμετρος των αγγείων συνεχώς μεγαλώνει, καί στη συνέχεια προωθείται στην αορτή καί στις καρωτίδες  αρτηρίες. Εκεί το εύρος των αγγείων αρχίζει να μικραίνει. Η φυσαλίδα του αέρος δέν προωθείται άλλο καί δρά σαν έμβολο, που φράσσει το αγγείο. Η τοπική κυκλοφορία του αίματος διακόπτεται καί τις συνέπειες υφίσταται το κυριότερο όργανο που δέχεται αυτό το αίμα, δηλαδή ο εγκέφαλος. Εκτός από τα αγγεία του εγκεφάλου είναι δυνατόν ο αέρας να αποφράξει καί τα στεφανιαία αγγεία.  Των νευρολογικών συμπτωμάτων (αδυναμία ή παραλύσεις, σπασμοί, απώλεια συνείδησης) θα προηγηθούν τα φαινόμενα από το θώρακα, με κυριότερο την αιμόπτυση (αφροί ματωμένοι) καί την αναπνευστική ανεπάρκεια (δύσπνοια, κυάνωση). Μερικές φορές, σε ελαφρές περιπτώσεις, η εμβολή αέρος είναι δυνατόν να εκληφθεί σαν σοβαρή προσβολή από νόσο των δυτών, ακόμη καί από τους γιατρούς. Αυτή η σύγχυση όμως δέν έχει μεγάλη σημασία για τον άρρωστο, διότι καί στις δύο αυτές περιπτώσεις η θεραπεία θα γίνει υποχρεωτικά στον υπερβαρικό θάλαμο. Κάθε άλλη θεραπεία είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Συνεπώς, αυτό που έχει μεγάλη σημασία είναι η ταχύτατη μεταφορά στο θάλαμο καί όχι στο εφημερεύον νοσοκομείο.

Τί πρώτες βοήθειες χρειάζονται στο πνευμονικό βαροτραύμα;
Πρώτο καί σοβαρότερο μέλημα είναι η μεταφορά του θύματος στην ακτή. Αυτό πρέπει να γίνει με όλους τους κανόνες της ναυαγοσωστικής γιά να μήν επιπλακεί το βαροτραύμα καί με πνιγμό. Υπενθυμίζω ότι ειδικά στην περίπτωση πνευμοθώρακα, το θύμα μπορεί να νοιώθει άνετα σε κάποιο βάθος, αλλά να παθαίνει αναπνευστική ανεπάρκεια όσο αναδύεται. Αυτή η φαινομενικά παράδοξη κατάσταση δημιουρεί στο θύμα πανικό, ο οποίος πρέπει να αντιμετωπιστεί σε όλη τη διάρκεια της διακομιδής. Αν η φιάλη του θύματος έχει αέρα ή άν υπάρχουν κοντά (π.χ. στη βάρκα) εφεδρικές φιάλες, πρέπει να εξετασθεί το ενδεχόμενο της μεταφοράς του θύματος στην ακτή υποβρυχίως. Οταν το θύμα φτάσει στην ακτή πρέπει αμέσως να ληφθούν μέτρα για τη γρήγορη μεταφορά. Στην περίπτωση του υποδορίου εμφυσήματος δέν υπάρχει βία. Στην περίπτωση πνευμοθώρακα, ο βαθμός της δύσπνοιας καθορίζει πόσο θα βιαστούμε. Στην περίπτωση εμβολής αέρα, φυσικά, καί το δευτερόλεπτο είναι πολύτιμο. 

Αν το θύμα έχει έντονη δύσπνοια είναι απαραίτητο να του χορηγηθεί οξυγόνο. Μεγάλη σημασία έχει να ξέρουμε απ' την αρχή που να κατευθυνθούμε: στο εφημερεύον νοσοκομείο ή στον πλησιέστερο θάλαμο αποπίεσης; Για το υποδόριο εμφύσημα δέν τίθεται θέμα διότι καί χρόνος υπάρχει καί η διάγνωση μπαίνει εύκολα με την ψηλάφιση, και όπου να πάμε, αντιμετωπίζεται. Σε περίπτωση πνευμοθώρακα ο άρρωστος πρέπει να πάει στο εφημερέυον νοσοκομείο, για να του τοποθετηθεί στο θώρακα η ειδική συσκευή παροχετεύσεως του αέρα (Buellau). Σε περίπτωση εμβολής αέρα, είναι υποχρεωτική η μεταφορά σε θάλαμο. Τον πρώτο ρόλο παίζει η ταχύτητα. Βοήθεια ακόμη προσφέρει η τοποθέτηση του αρρώστου με το κεφάλι χαμηλότερα από τον θώρακα. Σε όλες τις περιπτώσεις οι άρρωστοι μεταφέρονται χωρίς στολή κατάδυσης, ζεστοί καί στεγνοί. Αν συνυπάρχει πνευμοθώρακας και εμβολή ή Νόσος αποσυμπιέσεως, το θύμα κατευθύνεται στο θάλαμο, αλλά υποχρεωτικά πρέπει να τοποθετηθεί Buellau πριν από την θεραπευτική επανασυμπίεση.

Τι επακόλουθα έχει το πνευμονικό βαροτραύμα ως προς την κατάδυση;
Η πρόγνωση του μεσοθωρακίου καί υποδορίου εμφυσήματος είναι πολύ καλή. Αφού περάσει τελείως το εμφύσημα, περιμένουμε ακόμη ένα δίμηνο καί επιτρέπουμε την κατάδυση. Εξυπακούεται, καί αυτό ισχύει και σε κάθε άλλη περίπτωση, ότι τα καταδυτικά σφάλματα που προκάλεσαν το πρόβλημα, δέν θα επαναληφθούν. 

Η πρόγνωση του πνευμοθώρακα είναι επίσης καλή, άν αντιμετωπισθεί σωστά. Στις περισσότερες φορές αρκεί η τοποθέτηση του ειδικού σωλήνα παροχέτευσης καί ακινητοποίηση του αρρώστου για λίγες μέρες. Σε λίγες ευτυχώς περιπτώσεις απαιτείται χειρουργική επέμβαση (πλευρεκτομή). Ο αυτοδύτης που υπέστη πνευμοθώρακα θα πρέπει να σκεφθεί σοβαρά άν θα συνεχίσει τις καταδυτικές δραστηριότητες. Οι διάφοροι ειδικοί ανά τον κόσμο δέν έχουν επιτύχει ομοφωνία στο θέμα αυτό. Τα υπάρχοντα στατιστικά στοιχεία είναι τα εξής: Οι υποϋπεζωκοτικές φυσαλλίδες βρίσκονται σε 85% των ανοικτών θωρακοτομών, αλλά μόνο σε 15% των ακτινογραφιών θώρακος. Αυτόματος πνευμοθώρακας (δηλαδή ακόμη καί χωρίς κατάδυση) στον άλλο πνεύμονα αυτών που έπαθαν κάποτε αυτόματο πνευμοθώρακα, συμβαίνει σε ποσοστό 12%. Πνευμοθώρακας στον ίδιο πνεύμονα μετά από χειρουργική θεραπεία συμβαίνει σε ποσοστό 0.43% των περιπτώσεων μέσα σε 56 μήνες. Αν όμως η θεραπεία ήταν συντηρητική, η υποτροπή έχει συχνότητα 50% άν προηγείται ένας πνευμοθώρακας καί 80% άν προηγούνται τρείς αυτόματοι πνευμοθώρακες. Αυτά τα στατιστικά δεδομένα μας κάνουν να θεωρούμε τη χειρουργική θεραπεία του πνευμοθώρακα υποχρεωτική για αυτοδύτες που επιθυμούν να συνεχίσουν τις καταδυτικές δραστηριότητες. 
Η πρόγνωση της εμβολής αέρα εξαρτάται από τη σοβαρότητα του ατυχήματος καί από το χρόνο που διέρρευσε μέχρι να μπεί το θύμα σε υπερβαρικό θάλαμο. Τις περισσότερες φορές έχουμε μόνιμες νευρολογικές αναπηρίες που κάνουν τη συζήτηση για καταδύσεις αστεία. Σε κάθε περίπτωση οι αποφάσεις που θα παρθούν πρέπει να βασίζονται στη φρόνηση καί στην αξιολόγηση των συγκεκριμένων δεδομένων.